Portakalın Etimolojisi

Portakalın etimolojisi, kaçınılmaz olarak, kökeni ve yayılışıyla paralel olarak şekillenmiştir. Önceki yazımda, detaylı olarak, tarihsel süreci yer almaktadır: Bkz. Portakalın Kökeni Ve Yaygınlaşması Peki bu paralellik nasıl gelişmiştir?

Citrus ailesinin en meşhur ferdi olan portakal, Güney Doğu Asya’da kökenini bulur. Arkeologlar ve tarihçilerin çalışmaları sonucu, portakalın İ.Ö. 2500 yıllarında Çinliler tarafından evcilleştirdiği tahmin edilir. Ancak yine İ.Ö. 7000’li yıllarda Hindistan’ın kuzey doğusunda yaşamış olan Arilerin, pilavlarında ya da diğer yemeklerinde portakalı kullandıkları bilinmektedir. Veda’ların yazarı olan bu halk, Hint-Avrupa dil ailesinin, Hint-İran kolunun alt ailesi olan Hint-Aryan dili olan Sanskritçe konuşmaktaydılar. Eğer, portakala verilen ilk ismi öğrenmek istiyorsak bu dile odaklanmalıyız.

Portakala Verilen İlk İsim

Orijinal Alfabe

Sayısız dilde evrimleşmeden önce, Sanskritçeden türediği düşünülen portakala verilen ilk isim, “narangah”tır. (Bkz. Orijinal Alfabe) Bu kelime, portakal meyvesi değil, “portakal ağacı” anlamına gelmektedir. Daha sonra Devanagri alfabesini kullanan, Hindistan ve Nepal halkları bu kelimeyi, sırasıyla, güzel kokulu, ıtırlı kavramı için kökenleştirdiler. Bunun nedeni, portakal ağacı çiçeğinin hoş kokusu neden olmuş olabilir. Bkz. Portakal M.Ö. 3. Yüzyıl’da varlığını gösteren Tamiller, turunca “narandam”, portakala “nagarugam” ve güzel koku, kokuya da “naari” demiştirler.(Bkz. Şekil A) Yine M.Ö. 3. Yüzyıla tarihlenen Telugu dilinde portakal, “naringa” olarak isim bulmuştur. Ayrıca Malayam dilinde karşılığı “naarangadır”.

Bir Ari Okçu

Kökünün yer aldığı topraklarda bu isimlerle anılan portakal, çevre ülkelere yayıldıkça, ismi değişime uğramıştır. Kronolojik sırasıyla: Farsça “nareng”, Ermenice “narinj”, Arapça “narengiyye, naranj”, İspanyolca “naranja”, Portekizce “laranja”, Lâtince “arangia”, İtalyancada “arancia, arancio”, eski Fransızcada “orenge”, İngilizcede “Orange”

Ümit Burnu'nun Kaşifi
Vasco Da Gama

Kelimenin değişimini takip ederek, Avrupa’ya olan yolculuğunu tahmin etmek zor değildir. Portakalın Avrupa’da ilk görülüşü Roma İmp. dönemine gider. Günümüz Etiyopyalıların, atalarının yaptığı denizcilikle Avrupa’ya taşınan portakal, o dönemde oldukça sevilmiştir. Ancak imparatorluğun çöküşünden, 11. Yüzyıla dek neredeyse unutulmuştur. Ancak bu dönem içerisinde, İslâm Halifeliği’nin, Pers diyarından getirdiği, ekşi portakallar (Narenciye, turunç) kullanım çeşitliliğiyle yayılmışlardır.

Avrupa ve Orta Doğu, bu ekşi portakalı yüzyıllar boyunca yemek zorunda kaldı. Ta ki 16 yüzyılda, gemiciler, Ümit Burnu’nu aşıp Hindistan’la ticaret yapmaya başlayana dek.

Ekşiden, Tatlı Portakala

Ticaret Yolları

Hindistan’daki Tamil Krallığıyla ticaret yaparak, Avrupa’ya tatlı portakalı getirenler Portekizliler oldu. Uzak Doğu kökenli olan, yeni Citrus çeşidi, eskisine göre(narenciye, turunç) tatlıydı. Bu yeni tür öyle çok sevildi ki, Güney Avrupa ülkelerinden Gürcistan’a büyük bir hızla yayıldı. İstanbul’a gelen ilk portakalın 1790’larda ulaştığı tahmin ediliyor.

Tatlı olanı, ekşiden ayırmak için pek çok dil bu yeni türe benzer isimler taktılar. Günümüz Yunancasında; portokali, Farsçada; porteghal, Fransızca; portugal, İtalyanca; portogallo, Türkçede portakal gibi.

İspanya - Porto

Anlaşılacağı üzere, bu tatlı meyve, Avrupa ve Orta Doğu’ya kazandıran Portekizlilerin ismiyle anılmıştır. Portekiz kelimesi Lâtince, “Portus Cale” yani, İber yarımadasının, Atlantik kıyısındaki, Cale limanını anlatmaktadır. Limanın ismi, Roma döneminden kalmadır.

Bazı tarihçiler, Cale’yi ilk kuranların Yunan olduğunu ve kökeninin Yunancadaki; Καλλις, kallis, “güzel” anlamına gelen kelimede olduğunu iddia etmektedirler. Ki bu kelime, şehrin kurulu olduğu, Douro vadisinin güzelliğini anlatmak için oldukça mantıklı bir tercih gibi gözüküyor.

Hector Boece

Ancak genel kabul, antropolojik olarak açıklanan anlamda toplanıyor. Liman bölgesinde konuşlanan Castro insanları; Callaeci ya da Gallaeci olarak isimlendirilir. Ki bugün o bölgenin adı, Galiçya’dır ve bu insanlar, Kelttiler. 1860’ta İrlandalı Düşünür Hector Boece Portekiz kelimesinin, Porto Gatelli’den türediğini, Kelt alfabesinin yaratıcısı olan “Gael”lerin (İskoç Keltleri) limana bu ismi vermiş olduklarını söylemiştir.

 "Callaici" ve  "Cale" kelimeleri; Gaia, Galiçya ve Gal kelimelerinin bugünkü menşeini teşkil etmekte ve bu kelimeler de Portekiz kelimesinin. Neticede, "Calle" ve  "Cale" kelimelerinin kökeni tam olarak anlaşılamamıştır.

Diğer İsimleri

Tatlı portakal, köklerini yalnızca Avrupa, Asya ve Afrika’ya gömmedi. Amerika kıtasını fetheden İspanyol, Portekiz kâşifler aynı yüzyıl içinde portakal bahçeleri yeni kıtaya kurdular.

Tek kıtayla sınırlı kalmayan portakal, isimlendirmede de aynı yolu izledi:

Bazı dillerde, portakala; Çin elması denir. Almancada; sinaasappel, appelsien ya da Kuzey Almanya’da Apfelsine. Eski Fransızcada; pomme d'orenge. Bazı Slav dillerinde: Slovakça; pomaranč, Çekçe; pomeranč, Slovence; pomaranča, Lehçe; pomarańcza. Bunlara karşın, İngilizcede Çin elması, “pomegranate”ı anıştırır, yani narı.